'Catonis disticha moralia' (Krakau: Hieronymus Vietor, 1535)

In der nachstehenden Textwiedergabe sind

Der lateinische Text ist mit einer zusätzlichen Zählung versehen. Sie folgt der kritischen Ausgabe von Boas.

 

 
[A1r]CATHONIS
 Disticha moralia Erasmo Rotheroda-
 mo Latino castigatore, nouißime Polonico et
 Germanico idiomate exornata.
   
 Cathonowe wiersze obycżáyne
 przez Eras. Rotherodamá włá-
 ćinie opátrzone / nowo Pol-
 ską y Niemiecką mową
 okraszone.
   
 IOANNES MANTVANVS.
 P. lectori foelicitatem.
   
 Huc inuenis propera, solida cape mente Cathonem.
 Perlege, lecta tene. crede beatus eris.
 Non Croesi hic aurum, non luxus Sardanapali
 Diuitias Craßi, non habet istud opus.
 Mores iste docet quis crescit florida uirtus
 Ocyor asparagis huc puer oro ueni.
 Disces Romano, manet hic te sermo Polonus
 Theutona lingua simul, his liber iste docet.
   
   
 Cum gratia et priuilegio.
   
 [Handschriftlich:]
 Cracoviae: Hieron. Vietor 1535.
   
   
[A1v]EIVUSDEM AD LECTOREM
 exhortatio.
 HAbes hic candide Lector Cathonem mo-
 ralissimum, à Romano, quo scripsit, alio
 duplci sermone, nauata opera extensis inge-
 nij viribus interpraetatum. Fideliter interpretan-
 tes, negleximus nonnunque (vt Flaccus noster
 meminit) verbum verbo reddere, tum ob dif-
 ficilem verborum vulgarium connexionem,
 tum ob inusitatam et dissonam in similiter ca
 dentem Rithmorum conclusionem. Quoad
 tamen potuimus sensum autoris nostra genti-
 li et Polonica lingua typis Calcographorum
 excudendum mandauimus. Si tu melius trans-
 ferre poteris (homines nos iudicans) nos tibi
 herbam damus. Te proinde oratum venimus
 si quam labeculam offenderis, obelos
 apponito, et errori veniam dato.
 Sin minus, ne vltra crepidam
 iudices tibi per numen
 Mineruae suppli-
 camus.
 Vale, et nos ama.
   
   
[A2r]LIBELLVS
 elegantissismus Cathonis moralis
 Philosophi, de praeceptis uitae
 communis.
   
 Kxiąszki wyborne Cathona mędr
 cá obycżáynego / o przi-
 kazániu żywota po-
 spolitego.
   
  CVM ANIMADVER-
  terem, quamplurimos homines
  grauiter errare in via morum,
  succurrendum et consulendum eo-
  rum opinioni fore existimaui,
  maxime vt gloriose viuerent, et honorem con
  tingerent. Nunc te fili charissime docebo quo
  pacto mores animi tui componas. Igitur prae-
  cepta mea ita legas, vt intelligas. Legere enim
  et non intelligere negligere est.
   
  ¶ Gdym vbacżył / mnoge ludżi iż ich wiele w drodze
[A2v] obycżáiow błądżi / pomoc y poradżić ich domnie-
  mániu godna rzecż być mnimałem / á tym więcey á-
  by pocćiwie żyli á chwały z tąd dostąpili. Nuż miły
  sinu będżiesz się ninie vcżyć iáko masz obycżáie smy-
  slu twego spráwowáć. przetoż każni moie táko cżytai
  áby ym dobrze rozumiał. Aboćiem bez rozumienia
  cćienie cżyni wielkie zámieszkánie.
   
  ¶ Nach dem ich eygentlich nam war
  Das vil leut schwerlich irten gar
  Vnd ab dem weg der sytten giengen
  Gedacht ich in hilff vnd rath zu#;o bringen
  Vor auß / do myt sye loblich lebten
  Das sye nach ere vnd tugent strebten
  Nun wil ich aller liebster sun
  Dich lernen was du sollest thun
  Wo myt du rychtest wol vnd feyn
  Die sytten / des gemutes dein
  Darum so wollest lesen hye
  Mein gebot / das du verstandest die
  Dann lesen vnd des nit verstan
  Jst saumnuß vnd gibt klainen lon.
   
 [b.s. 1-3]Itaque deo suplica. Parentes ama.
  Cognatos cole.
  Naprzod áby bogu modły dawał
  Rodżice swoie miłował
  A krewne sobie záchoway.
  ¶ Bit got / dein eltern alzeitere.
  Dein frewndt vnd mitverwandtent sere
   
 [b.s. 4, 11]Datum serua. Magistrum metue.
  Cżegoć wierzą pilnie choway
[A3r] Mistrzá się swego záwżdy boy
  ¶ Behalt woll was dir gegeben ist
  Furcht dein lermaister gehorsamklich
   
 [b.s. 5, 6]Foro te para. Cum bonis ambula.
  Gdy ćię wzową v práwá stoy
  A záwżdy z dobremi obcuy
  ¶ Vnd zu#;o dem marckt dich weyßlich ruft
  Wandel mit leuten gutes gerucht
   
 [b.s. 7]Ad consilium ne accesseris antequam voceris.
  Niechodż w radę gdżieś nie wezwan
  Chceszli zá mądrego być mian
  ¶ Du solt nahen zu#;o keynem rath
  Ehr das man dich beru#;offet hat
   
 [b.s. 8, 9]Mundus esto. Saluta libenter.
  W swym vbraniu chodż chędodze
  Rad pozdrawiay ludżi ná drodze.
  ¶ Du solt sein reyn in deinem leben
  Gern deinen gruß den leuten geben
   
 [b.s. 10, Minori parce]Maiori cede. Minori parce.
  Vstępuy záwżdy więcszemu
  A przepuszcżay też mnieyszemu
  ¶ Gib nach dem gro#;essern / im entweich
  Dem myndern verschon / vnd vbersich
   
 [b.s. 13]Rem tuam custodi.
  Strzeż swych rzecży co masz w domu
  ¶ Behalt dein ding / gar fleyssenklich
   
 [b.s. 12, 14]Verecundiam serua. Diligentiam adhibe.
  Pátrz áby nie stráćił sromu
  Miey pilnosc o pożytku swemu.
[A3v] ¶ Sich das du auch schemmest dich
  Gu#;ot fleyß ker an. Das ler ich dich.
   
 [b.s. 26, 27]Libros lege. Quos legeris memento.
  Dobre kxięgi rad przecżytay.
  A ktore przecćisz pámiętay.
  ¶ Bu#;echer du fleyssick leßen soldt
  Was du dan list nicht vorgiß so bald.
   
 [b.s. 15, 29, 30]Familiam cura. Blandus esto.
  Irasci ab re noli.
  Cżeladż twoię z pilnosćią rządż
  A wszelkiemu łágodny bądż
  Nigdy nie stroy gniewu proznego
  ¶ Hab gu#;et acht auff dein haußgesindt
  Holtselick sey vnd ydermans freundt
  An vrsach czorn vormeyt geschwindt
   
 [b.s. 31, 52]Neminem irriseris. Vel miserum ne irriseris.
  Nie násmiewaysie żadnego
  Albo też z cżłowieká nędznego
  ¶ Nymant vorlach
  Noch den armen an vrsach.
   
 [b.s. 16, 17]Mutuum dato. Cui des videto.
  Rad pożycżay telko cżleku dobremu
  Ale pátrz by nie kożdemu
  ¶ Leyhen soltu gar frey
  Weme du gibst schaw zu#;o darbey
   
 [b.s. 32, 34]Iudicio adesto. Consultus esto.
  Za przijaćielem v sądu byway rzecżnikiem.
  Abyś wspomogł rádą głupiego.
  ¶ Biß gern an des gerichtes stat
[A4r] Fragt man dich so gib getrewen rat.
   
 [b.s. 18, 19]Conuiuare raro. Quod satis est dormi.
  A rzadko bądz godownikem
  Co potrzebá telko sipiay
  ¶ Jm pancktyren messyg sey
  Vnd schloff nicht vber die notdurfft deyn.
   
 [b.s. 21, 22]Iusiurandum serua. Vino te tempera.
  Słowo z przisięgi choway
  A winá się miernie nápijay
  ¶ Was du vorheyst / halt aydes pflicht.
  Vnd trinck den weyn auch messiklich.
   
 [b.s. 23, 24]Pugna pro patria. Nil temere credideris.
  Pátrz byś dla oycżyzny boiował
  A nie wnet wszytkiemu wiáry dawał
  ¶ Streyt redlich vor dyn vaterland
  Zu glauben freflych nym bedanck
   
 [b.s. 40]Tute consule. Aut, tuto consule.
  Sam sobie radż spráwiedliwie
  Albo strzeż się rádżić szkodliwie.
  ¶ Gib dir selbst sicheren rat
  Auch andern dor zu#;o fru vnd spat.
   
 [b.s. 25, 38]Meretricem fuge. Literas disce.
  Przed kurwą vćiekay cnotliwy każdy
  Ale sie vcż dobrych náuk záwżdy.
  ¶ Bo#;eß vnreyn weyber solt du meyden.
  Yn bu#;echer vnd geschrifft dein zeit vertreyben.
   
 [b.s. 44, 39]Nil mentiri debes. Bonis benefacito.
  Niechćiey w namnieyszey rzecży kłámáć
  Ale chćiey dobrym zá dobre zádżiáłáć.
[A4v] ¶ Lu#;egen solt du vnderwegen lon
  Den guten alżeit wol thun
   
 [b.s. 41, 42]Maledicus ne esto. Existimationem retine.
  Nie złorzecży cżłowieku żadnemu
  Dobrą slawę záchoway ku káżdemu.
  ¶ Bo#;eß red vor meyd
  Seich das du vor halten bleybst
   
 [b.s. 43, 46]Aequum iudica.
  Parentes pacientia vince.
  Sądż wszelką rzecż sprawiedliwie
  A rodżice noś ćierpliwie.
  ¶ Richt wie es sich ym rewten findt.
  Deyn eltere auch mit gedult u#;oberwindt.
   
 [b.s. 50, 33]Beneficij accepti memor esto.
  Ad praetorium stato.
  Bądż wdżięcżen dáru wżiętego
  Rad staway v ratuszá sądownego
  ¶ Biß indechtik der woltat
  Sey auff dem rothaws fru vnd spat.
   
 [b.s. 35, 45]Vtere virtute. Iracundiam tempera.
  Cnoty ná kożdy cżás pożyway
  Od wszelkiego się gniewu wztrzimay.
  ¶ Tugent zugebrawchen byß berayth.
  Messig deinen zorn zu#;e aller zeyt.
   
 [b.s. 36, 37]Trocho lude. Aleas fuge.
  Pokiś młody cigáwę igray
  Kart / wárcabow / kostek niechay
  ¶ Spil mit dem kloß das ist meyn rath
  Wurffel / spilbret / fleuch wie den todt.
   
[B1r][b.s. 48]Nihil ex arbitrio virium feceris.
  W swe siły nie bárzo dufay
  ¶ Auff dein eygne krafft verlas dich nit.
   
 [b.s. 47]Minorem te ne contempseris.
  Mnieyszego nigdy nie zgardzay.
  ¶ Nit wollest verachten geringe leut.
   
 [b.s. 54]Aliena concupiscere noli.
  A cudzich rzecży nie pożąday.
  ¶ Andere gutter du nicht begere.
   
 [b.s. 20, 28]Coniugem ama. Liberos erudi.
  Zonę swą áby miłował
  Siny w grozie y w cnoćie wychował.
  ¶ Hab deinen gemal lieb vnd werdt
  Vnd dein kinder zeuch zu#;o guttem geperdt.
   
 [b.s. 49, 51]Patere legem quam ipse tuleris.
  Pauca in conuiuio loquere.
  Cierp ten zakon ktoryś sam vstáwił
  Na weselu áby máło mowił.
  ¶ Das gesecz erleyd das du thust geben
  Auch thu in collaczen wenig reden.
   
 [b.s. 55, 56]Illud stude quod iustum est.
  Amorem libenter ferto.
  Cżyń záwżdy co iest sprawiedliwie.
  A przijażń oddaway chćiwie.
  ¶ Lerne thun was recht ist gethan
  Vnd loß dich in eren gerne lieb han.
   
  Finis de praeceptis vitae communis.
   
[B1v] DISTICHA CATHONIS.
  Wiersze Kathonowe.
   
 [I,1]SI deus est animus, nobis vt carmina dicunt,
  Hic tibi praecipue sit pura mente colendus.
  Gdyżći iest bog nawyszszy duch
  Jáko w pismie iest o tym fluch.
  Pátrzyiż áby go naprzod cćił
  Y cżystym vmyslem chwalił.
  ¶ Die weil got ist ein ewig wesen
  Als wir in den geschrifften lesen
  So wo#;elst den selben durch sein gu#;et
  Eren vorauß mit lauterm gemu#;et
   
 [I,2]Plus vigila semper, nec somno deditus esto,
  Nam diuturna quies vitijs alimenta ministrat.
  Więcey cżuiąc nie dosipiay
  Snowi nád się gory nie day
  Aboćiem długie ospanie
  Zbytkom cżyni rozmnożenie
  ¶ Wach alzeit mer / nit wo#;elst dich geben
  Dem schlaff vnd eim faultragen leben
  Dan taglich schlaffen lange weyl
  Gibt vrsach narungh zu#;e poßheit veyl
   
 [I,3]Virtutem primam esse puta conpescere linguam
  Proximus ille deo, qui scit ratione tacere.
  Przednia cnotá y wielika
  Kto może wćięgáć ieziká
  Tenći blizek bogu silnie
  Kto vmie milcżecż rozumnie.
[B2r] ¶ Die ersten tugendt schecz ich sein
  Bezwingen wol die zunge dein
  Wer mit vernunfft kan schweigen woll
  Zu#;e nechst bey got der wonen soll
   
 [I,4]Sperne repugnando tibi tu contrarius esse.
  Conueniet nulli, qui secum dissidet ipse.
  W żadney rzecży nie bądż sporny
  By sobie nie był przećiwny
  Z żadnymćisię ten nie zgodżi
  Kto sam w swoich rzecżach brodzi.
  ¶ Du wo#;ellest nit im handel dein
  Dir selber widerwertig sein
  Wer mit im selbs sich nit kan betragen
  Der mag mit nyemandt fryde haben.
   
 [I,5]Si vitam inspicias hominum, si denique mores
  Cum culpent alios nemo sine crimine viuit.
  Gdy wezrziß ná ludskie zgráie
  Ná ich rozne obycżaie
  Nie chćiey winowáć nikogo
  Bez grzechu nie mász żadnego.
  ¶ Sichstu der menschen leben an
  Was wesen / sit / hat yederman
  Vnd du wildt straffen deyne frewndt
  Gedenck das nyemandt lebt on sundt
   
 [I,6]Quae nocitura tenes, quamuis sint chara relinque,
  Vtilitas opibus praeponi tempore debet.
  Co sobie szkodnego cżuiesz
  Odruć choćia to miłuiesz
  Dobrzeć niegdy lube stráćić
[B2v] Aby mogł lepszego nabyć
  ¶ Verlaß / ob es auch dir behag
  Das ding das dir schaden pringen mag
  Man soll furseczen zu#;o der zeyt
  Den nucz der eren fur gu#;et vnd geyt
   
 [I,7]Constans et leuis, vt res expostulat esto,
  Temporibus mores sapiens sine crimine mutat.
  Statecznym bądz niegdy lekkem
  Jáko rzecż chce pod cżasem swym
  Bez winyć to mądry cżyni
  Kiedy z cżásem zwycżay mieni
  ¶ Du solt standthafftig seyn all zeit
  Vnd beweglich / wie die zeyt sich geyt
  Der weyß an laster wandeln mag
  Sein sytten / nach gestalt tag
   
 [I,8]Nil temere vxori de seruis crede quaerenti
  Saepe etenim mulier, quem coniunx diligit, odit.
  Nic łatwie nie wierz żenie swey
  Nie sluchay ná slugi skarg iey
  Cżęstokroć kogo mąż miłuie
  Zona slugę przesláduie.
  ¶ Deiner haußfrawen glaub dn leichtlich nit
  Wan sye klagt von den knechten icht
  Gar offt ein fraw wurfft veindtschafft an
  An den knecht / den lieb hat der man
   
 [I,9]Cumque mones aliquem, nec se velit ipse moneri,
  Si tibi sit charus, noli desistere coeptis.
  Kiedy kogo nápominasz
  A przeto wzdyęki w nim nie znasz
[B3r] Jesliś iest mił nie przestaway
  Niewdżięcżnosci tego niedbay.
  ¶ Wan du manst einen der nit wil
  Das du yn soltest vermanen vyl
  Von deym vornemmen nit auffho#;er
  Jst er dir lieb / straff warn vnd vnd lern
   
 [I,10]Contra verbosos noli contendere verbis.
  Sermo datur cunctis, animi sapientia paucis.
  Gdy się zeydżiesz nieskim mownym
  Niebądżżemu w slowiech wspornym
  Mowáćiem daná kożdemu
  Mądrosc vmyslna rzadkiemu.
  ¶ Mit worten weder krieg noch streyt
  Wider die / die vol wort seindt all zeyt
  All menschen sindt zu#;o red bereydt.
  Sonder wenig haben des gemu#;ets weyßheyt.
   
 [I,11]Dilige sic alios, vt sis tibi charus amicus,
  Sic bonus esto bonis, ne te mala damna sequantur.
  Táko miey miłosc ku innemu
  By sobie sprzijáiał sámemu
  By tak dobrym dobrze działał
  Jákoby sam szkody nie miał.
  ¶ Hab also lieb auch annder leu#;et
  Das du dein selbs frewndt seyst all zeyt
  Byß also gu#;et den gu#;eten all
  Daß dir keyn bo#;eser schad zu#;o fall.
   
 [I,12]Rumores fuge, ne incipias nouus autor haberi
  Nam nulli tacuisse nocet, nocet esse locutum.
  Chrońsię by wiesci nie nosił
  Aby wiescinoszą nie był
[B3v] Zadnemuć milcżeć nie szkodżi
  Cżęstoć kłopot mowa rodżi.
  ¶ Fleuch newe mere / das man villeicht
  Dich halt als du es hetst erdicht
  Dann schweygen selten schaden bringt
  Auß reden vil vnradt entspringt.
   
 [I,13]Rem tibi promissam, certo promittere noli,
  Rara fides, ideo, quia multi multa loquuntur
  Rzecż ktorą masz obiecaną
  Nie obiecuy iey zá dáną
  Rzadkać miedzi ludżmi wiárá
  Jż zbytnia iest mnogich gwará.
  ¶ Nit wo#;ellest zu sagen einige frist
  Das ding das dir verheyssen ist
  Selten ist glaub / er feldt bey weyl
  Dann vil leut mu#;essen reden vil.
   
 [I,14]Cum quis te laudat iudex tuus esse memento
  Plus alijs de te, quam tu tibi, credere noli.
  Kiedyby ćie niekto chwalił
  Pátrz by ty sam swym sędżią był
  Nie wierz o sobie ynnemu
  Więcey niż sobie sámemu.
  ¶ Gedenck dein selbs richter zu sein
  So yemandt lobt das wesen dein
  Nit solst eim anndern oder mir
  Mer glauben dann dir selbs von dir
   
 [I,15]Officium alterius, multis narrare memento.
  Atque alijs cum tu benefeceris, ipse sileto.
  Gdyć by kto dobrze vdżiałał
[B4r] Pátrz by to mnogim powiedał
  A sam gdy dobrze vcżynisz
  Poty wdżięk iest poki milcżysz.
  ¶ Gedenck zu#;o ru#;emen alle zeit
  Den dienst vnd wolthat annder lewt
  Aber so du hast wolgethan
  Den andern / schweyg / sag nit dar von
   
 [I,16]Multorum cum facta senex et dicta recenses.
  Fac tibi succurrant, iuuenis quae feceris ipse.
  Gdy mnogie rzecży pámiętasz
  A cudze dżieie powiedasz
  Powiáday też w swey stárosci
  Coś dobrze cżynił w młodosci.
  ¶ Byst du alt vnd erzelst all zeyt
  Die werck vndt wort der anndern leut
  Schaff das die tu#;egendt bey dir stan
  Die du in der yn iugent hast gethan.
   
 [I,17]Ne cures, si quis tacito sermone loquatur.
  Conscius ipse sibi, de se putat omnia dici.
  Niedbay cżyiego szeptánia
  Ani ćichego mowienia
  Bo kto się sobie winnym zna
  By o nim mowiono mniema.
  ¶ Acht nit ob yemandes heymlich wordt.
  Red mit eim andern hye vnd dort.
  Dann wer sich selber schuldig weyß
  Der meynt man sag er stal die geyß
   
 [I,18]Cum fueris foelix, quae sunt aduersa caueto,
  Non eodem cursu respondent vltima primis.
[B4v] Kiedy będżiesz w rzecżach szcżesnych
  Ostrzegaysię y przećiwnych
  Scżesćie krziwą drogą chodżi
  Rzadko przodek z końcem zgodżi
  ¶ Ob du bist selig hye ein zeyt
  Lu#;og das der vnfall dir schad nyt
  Außgang vnd end halten nit sich
  Das sie dem anfang seyen gleich
   
 [I,19]Cum dubia et fragilis sit nobis vita tributa.
  In morte alterius spem tu tibi ponere noli.
  Gdyż wszelki clowiek smiertelny
  A żywot iego nie pewny
  Nie cżekay smierći cudzey
  Ani pokłáday nádżieie wniey.
  ¶ Seydt das vnns auffgeseczt ist al.
  Ein leben krank / in zweyffels fall
  So seczt dein hoffnung vnd zu#;ouersicht
  Jn vnfals todt / eins anndern nicht.
   
 [I,20]Exiguum munus cum dat tibi pauper amicus,
  Accipito placide, plene et laudare memento
  Jeslić niegdy dar niedrogi
  Poda przijaćiel vbogiprzyiećiel
  Przijmigi od niego wdżięcżnie
  Przed kożdym chwal dostatecżnie.
  ¶ So dir dein armer frewnt werleycht
  Ein geringe gab gibt oder schickt
  Nimm die mit senfftem mu#;ot von im
  Vnd lob sye wol mit gannczer stymm.
   
 [I,21]Infantem nudum cum te natura creauit,
[C1r] Paupertatis onus patienter ferre memento
  Gdyżćię táko pan bog zrządżił
  Jżeś się nágo národżiłsie
  Nie miey w vbostwie tesknosci
  Ale ie noś w ćierpliwosci.
  ¶ Weyl die nátur geschaffen hat
  Dich nacket vnd bloß von kindes statt
  So gedenck das du gedultigklich
  Die burd der armu#;ot nembst auff dich.
   
 [I,22]Ne timeas illam, quae vitae est vltima finis.
  Qui mortem metuit, quod viuit perdit idipsum.
  Nie boy się nigdy onego
  Co iest skonánie wszytkiego
  Boćiem kto się boi vmrzeć
  Bespiecżeństwá nie może mieć.
  ¶ Nit furcht das leczst endt deines leben
  Der todt ist allen menschen geben
  Dann wer den todt furcht / der verleurt
  Das im sein leben wenig sturt.
   
 [I,23]Si tibi pro meritis nemo respondet amicus.
  Incusare deum noli, sed te ipsum coerce.
  Jesli za twe dobrodżieystwá
  Niewracaiąć przijaćielstwá
  Przeto bogu nie vrągay
  A sam siebie potym wćiągay.
  ¶ Ob dir nach dein verdiensten nit
  Von deynen freunden vergolten wyrdt
  Solt du nit got schuldigen dran
  Sonnder dich selbst in gezwangnuß han.
   
[C1v][I,24]Ne tibi quid desit, quaesitis vtere parce,
  Vtque quod est, serues, semper tibi deesse putato.
  Chcesz by záwżdy potrzebę miał
  Pátrziż by miernie vżywał
  A to co masz dobrze choway
  Niedostatku się wystrzegay.
  ¶ Brauch messigklich dein gewunnen gu#;ot
  Das es dich nit verlassen thu#;o.
  Was du hast das behalt on klag
  Gedenck das dir alzeyt gebrechen mag.
   
 [I,25]Quod praestare potes, ne bis promiseris vlli,
  Ne sis ventosus, dum vis vrbanus haberi.
  Coby mogł iednym rázem dáć
  Niechćiey dwa rázi obiecowac
  Aby nie rzecżon wichrowym
  Kiedy chcesz być wydżian dobrym.
  ¶ Was du magst thu#;en das wo#;ellest nicht
  Zwyren verheyssen eim villeicht.
  Das nit so du es meynst gar gu#;ot
  Man sprech / du habst vnsteten mu#;ot.
   
 [I,26]Qui simulat verbis, nec corde est fidus amicus
  Tu quoque fac simile, sic ars deluditur arte.
  Ktoryć iest obłudney mowy
  Sercem przijaćiel nie práwy.
  Ty też iemu także dżiáłay
  Chytroscią chytrosc porażay.
  ¶ Wer nit mit herczen ist ein getrewer frewndt
  Sonnder mit gleyßwort dir erscheyndt.
  Thu#;o du auch des gleichen all frist
[C2r] So wirdt betrogen list mit list.
   
 [I,27]Noli homines blandos nimium sermone probare
  Fistula dulce canit, volucrem dum decipit auceps
  Nie tym doswiadszay cłowieká
  Jsci ma lágodne slowa.
  Ptasznik trćinką slodko łudżi
  W ten cżás kiedy ptaki głáżi.
  ¶ Nicht wollest loben alle zeit
  Schmeychel wordt vnd freuntlich leut
  Gar sueß singet / so do leugt
  Der vogler / vnd den vogel betrugt.
   
 [I,28]Si tibi sint nati, nec opes, tunc artibus illos
  Instrue, quo possint inopem defendere vitam.
  Jesliby miał wiele dżiatek
  A mienia niedostatek.
  Day by się rzemiosl vcżyli
  Nápotym się tym żywili.
  ¶ Hastu kinder / vnd wenig gudts dor bey
  Lern sie ein handtwerck / yhn kunsten frey.
  Das sye ir leben mo#;egen neren
  Vnd grosser armu#;et sich erweren.
   
 [I,29]Quod vile est charum, quod charum est vile putato,
  Sic tibi nec parcus, nec auarus habeberis vlli.
  Co iest tanie drogo mniemay
  A o drogim tanie trzimay
  A táko ćię niechćiwego
  Ani poznáią skąpego.
  ¶ Acht was vnwerdt ist / es sey gar werdt
  Vnd was werdt ist / es sey vnwerdt.
[C2v] So achtet nyemandt dich dar fur
  Das geyczick sey deines herczen begyr.
   
 [I,30]Quae culpare soles, ea tu ne feceris ipse,
  Turpe est doctori, cum culpa redarguit ipsum.
  Coby kolwiek w innym winił
  Pátrz by tego sam nie cżynił.
  Proznoćiem drugiego karze
  Kogo táka winá máże.
  ¶ Was du gewont zu schelten bist
  Das thu selst nit zu keiner frist
  Es stat eim lerer an schendtlich
  Das man spricht / arczt heyl selber dich.
   
 [I,31]Quod iustum est petito, vel quod videatur honestum,
  Nam stultum est petere, quod possit iure negari.
  Tego żąday co iest spráwne
  A coby było pocżesne
  Boć głupstwo iest tego prosić
  Cżegoć mogą spráwnie bronić.
  ¶ Was recht ist forder tag vnd nacht
  Oder das man vor erber acht
  Dan vorheyschen ist ein groß torheyt
  Vmb ding die man mit recht vorseyt.
   
 [I,32]Ignotum tibi noli preponere notis.praeponere
  Cognita iudicio constant, incognita casu.
  Ktoregoby nie dobrze znał
  Nád znáiome by nie przekłádał
  Przespiecżnieyćiem ze znáiomym być
  Niżli w nieznáiomym wątpić
  ¶ Nit wo#;ellest furseczen gering
[C3r] Das vnkundt dir / fur kundtlich ding
  Kundtlich ding stend in vnser acht
  Das vndkundt stat in zweyfals macht.
   
 [I,33]Cum dubia incertis versetur vita periclis,
  Pro lucro tibi pone diem quocunque laboras.
  Gdyż nász żywot iest niepewny
  Y szkod rozmaytych pełny
  Zá zisk sobie policżay dżień
  Gdy cokolwiek prácuiesz weń.
  ¶ Seyd vnser zweyfelhafftigs leben
  Mit schadens vnfall ist vmbgeben.
  So secz den tag dir fur gewinn
  Auff welchen tag du wurst arbeyt inn.
   
 [I,34]Vincere cum possis, interdum cede sodali,
  Obsequio quoniam dulces retinentur amici.
  Choćiaby też mogł swyćiężyć
  Chćiey sąsiádowi vstąpić
  Spowolnosci ten zisk bywa
  Przijaćioły záchowawa.
  ¶ Weich etwan den gesellen dein
  So du mit sig magst maister sein.
  Dan suesse frewd behalten werden
  Mit dienstparkeit vnd freudlich geberden.
   
 [I,35]Ne dubites, cum magna petas, impendere parua,
  His etenim rebus coniungit Gratia charos.
  Nie wątpi máło náłożyć
  Kiedy chcesz więcsze prosić
  Tákowymćiem rzecżámi
  Roscie láská miedzi námi.
[C3v] ¶ Syh wan du gro#;essers fordern wildt
  Das du des des kleynen auch seyst myldt
  Dan wider gelt in solchen dingen.
  Mag den geliebten vil frewndtschafft bringen.
   
 [I,36]Litem inferre caue, cum quo tibi gratia iuncta est.
  Ira odium generat, concordia nutrit amorem.
  Komuś się przijáżnią spogił
  Strzeżyż by snym zwad niestrogił
  Z gnievuć nienawisc pochodżi
  Zgodá práwą miłosc rodżi.
  ¶ Hu#;eet dich / mit krieg du den nit entrust
  Der dir verwant in gnaden ist.
  Dan zorn den haß gebyrt vnd mert
  Eynheligkeyt recht lieb ernert.
   
 [I,37]Seruorum ob culpam cum te dolor vrget in iram
  Ipse tibi moderare, tuis vt parcere possis.
  Jesli się kiedy rozgniewasz
  Jż ná slugi przicżynę masz
  Pátrz áby się sam wćiągał
  A swoym przepuszcżáć vmiał.
  ¶ Wann dich der schmercz zu zurnen tringt
  Vnd vmb der knecht schuld mißthat zwingt.
  Brich ab / das du in meßlich tragst
  Damit du nit dein gsindt veriagst.
   
 [I,38]Quem superare potes, interdum uince ferendo.
  Maxima enim morum semper patientia virtus.
  Ktoregoby mogł przełomić
  Cierpienim go chćiey zwyćiężyć
  Cierpliwosc wielką cżesc ma
[C4r] Ledwy iey iest cnotá rowna.
  ¶ Etwan mit leyden vberwindt
  Den du magst vber winden gschwindt.
  Dan die gro#;est tugendt in den sitten
  Jst allzeyt gedultigklich gelitten.
   
 [I,39]Conserua potius quae sunt iam parta labore
  Cum labor in damno est, crescit mortalis egestas
  Lepiey ći nábyte chowáć
  Niżli się potym dorábiáć
  Bo w niepożytney roboćie
  Nie obronisz się lichoćie.
  ¶ Du solt behalten zu aller frist
  Das vor mit arbeit gewunnen ist.
  So arbeyt ist in schadens straß
  Do wachst auß teglich armut groß.
   
 [I,40]Dapsilis interdum notis, charis, et amicis,
  Cum fueris foelix, semper tibi proximus esto.
  Bądz szcżodr niegdy znáiomym swym
  Zwłaszcżá przijaćiołom miłym.
  Ale kiedyś naszcżesliwszy
  Napierwey sobie bądż blisszy.
  ¶ Byß gastbar / lad etwan on sindt
  Dein kundtgest vnd dein gutten frewndt
  Byst du raych das dir nit gebrech
  So byß allzeyt du dir der nechst.
   
  Finis primi libri.
   
[C4v] Liber secundus.
   
 [praef.]TElluris si forte velis cognoscere cultus
  Vergilium legito quod si mage nosse laboras.
  Herbarum vires, Macer tibi carmine dicet
  Si Romana cupis, et punica noscere bella
  Lucanum quaeras, qui Martis proelia dicet.
  Si quid amare libet, vel discere amare legendo
  Nasonem petito, sin autem cura tibi haec est,
  Vt sapiens viuas, audi, quo discere possis
  Per quae semotum vitijs traducitur aeuum.
  Ergo ades, et quae sit sapientia disce legendo.
   
  Jesliby chćiał dobrze oraćoráć
  Virgiliuszá mász cżytáć.
  A chceszli y żielne siły
  Poznáć iákoweby były.
  Wierszmi to Macer wypisał
  Mnogich pożytki powiedżiał.
  Jesliby też kto rad slyszał
  Jákie rzim spány boie miał.
  Tych się od Lukaná dowie
  Ten Mártoe bitwy powie.
  Lubili się go miłowáćsie
  A cztąc chcesz vmieć fryiowáć.
  V Násoná dobrze poznasz
  Paknąli lepszy vmysl masz.
  A chcesz podług miłosci żyć
  Słuchay skąd się możesz vcżyć.
  Jákoby grzechow prozen był
  Swoy żywot rządnie prowádził.
[D1r] Tuż bądż pilen gdy nie rozumiesz;
  Co iest mądrosc cżtąc się dowiesz.
   
  ¶ Wilt du villeicht kennen vnd lern
  Den baw der erd wie man soll ern
  So liß Vergilium dar von
  Wilt du zu#;o wissen vnderstan
  Lieber der kreuter krafft villeicht
  Das sagt Macer in seim gedicht.
  ¶ Ob du begerest wissen die zeyt
  Der Ro#;emer / vnd Carthago streyt
  Su#;ech Lucanum der sagt dor von
  Wie Mars zu#;o streyten ist gewont.
  ¶ Ob dich gelust zu#;o liebe dich keren
  Oder du nar / bulschafft wilt leren
  Su#;ech Nasonem. Ob aber dir
  Dyß sorg zu synn sey vnd begyr
  Wie du lebst weyß / so solt du ho#;eren
  Wie du hye von mir magst leren
  Dar durch du magst volbringen wol
  Dein zeyt vnd tag on laster mal
  Darumb kumb her / thu lesen frey
  Das du erfarst was weyßheyt sey.
   
 [II,1]Si potes, ignotis etiam prodesse memento,
  Vtilius regno, meritis acquirere amicos.
  Jesliby ćię mogło dostáć
  Chćiey y obcim dobrze dżiałáć
  Pożytniey ći niż krolestwo
  Z dobroći mieć przijaćielstwo.
  ¶ Gedenck ob du magst on schad vnd trucz
  Sein auch den vnerkanten nucz.
[D1v] Ein freundt gewinnen dienstbarlich
  Jst besser dan ein konigkreych.
   
 [II,2]Mitte arcana dei, coelumque inquirere quid sit,
  Dum sis mortalis, quae sunt mortalia cura.
  Boskich táiemnic się nie báday
  Co iest niebo tego niechay
  Lepiey ći gdyżeś smiertelny
  By smiertelnych spraw był pilny.
  ¶ Nit frag noch suech / was sey der bescheyd
  Des hymels vnd gots heymlichkeyt.
  Die weyl du to#;edlich bist / so suech
  To#;edliche ding / nit ho#;ehers ru#;och.
   
 [II,3]Linque metum laeti, nam stultum est tempore in omni
  Dum mortem metuis, amittis gaudia vitae.
  Niechćieyże się smierći lękáć
  Głupiać iest rzecż záwżdy w tym trwáć
  Boćiem kto się boi smierći
  Wesele żywotá tráći.
  ¶ Lad auff die forcht des todes nit
  Dan es ein torheyt ist all zeyt.
  Die weyl du forchst den todt mit leyd
  Verleurst du all diens lebens frewd.
   
 [II,4]Iratus de re incerta contendere noli,
  Impedit ira animum, ne possit cernere verum.
  Gniewliwy w rzecży nie pewney
  Niechćiey twierdżić vporu w niey
  Gniewći rozumowi szkodżi
  Bo go spráwey prawdy zwodżi.
  ¶ Nit wolst von vngewissem ding
[D2r] Jn zorn vnd grymm kriegen gering.
  Dan zorn das gemu#;ot also verblendt.
  Das es recht warheyt nit erkendt.
   
 [II,5]Fac sumptum propere, cum res desiderat ipsa
  Dandum etenim est aliquid, cum tempus postulat, aut res
  Nie żałuy kostu wielkiego
  Ná rzecż cżesnią cżásu swego
  Mądrzić przeto skarb chowáią
  Gdżie potrzebá tám gy dáią.
  ¶ Gib auß behendt vn kosten mach
  So das fordert die zeyt vnd sach.
  Man mu#;eß auß geben nach gestalt
  Damit das ander man behalt.
   
 [II,6]Quod nimium est fugito paruo gaudere memento
  Tuta mage est puppis, modico quae flumine fert
  Zbytku záwżdy prożien być chćiey
  Ná máłey rzecży dosić miey
  Bezpiecżnieysza łodżia bywa
  Gdy ná máłey wodżie plywa.
  ¶ Fleuch alles das da ist zu#;o vill
  Bedenck frey dich des kleyn bey weyl.
  Mer sicherheyt ein schiflein hat
  Das auff einem kleynen wasser gat.
   
 [II,7]Quod pudeat, socius prudens caelare memento,
  Ne plures culpent id, quod tibi displicet vni
  Scżegoby się miał kto sromáć
  By to táił chćiey pámiętáć.
  Aby mnogich szmer nie powstał
  Stey rzecży ktorąś sam wiedżiał.
  ¶ Gedenck vnd verschweyg vernunfftigklich
[D2v] Vor gesellen / wes du schamest dich.
  Das nit daselb almenigklich schelt
  Das dir allein schad / vnd mißfelt.
   
 [II,8]Nolo putes prauos homines peccata lucrari,
  Temporibus peccata latent, et tempore patent.
  Nie mnimay áby zá zły skutek
  Mieli zły ktory pożytek
  Podcżásem się grzechy táią
  Potym się więc wyiawiáią.
  ¶ Jch wil nit das du meynst / das frey
  Ein sunder in sein sunden sey.
  Zu#;o zeytten bleybt verswigen die sund
  Vnd wirt auch dick geoffnet gschwindt.
   
 [II,9]Corporis exigui vires contemnere noli.
  Consilio pollet, cui vim natura negauit.
  Niezgardzay nigdy onego
  Ktory iest wzrostu máłego
  Rádnićiem táci bywáią
  ktorzi siły nie miewáią.
  ¶ Nit solst verachten zu#;o keyner zeyt
  Die sterck die in einem kleinen leyt
  Dann wem stercke die nátur verseyt
  Der scheynt mit synn vnd behendigkeyt.
   
 [II,10]Quem scieris non esse parem tibi, tempore cede.
  Victorem a victo superari saepe videmus.
  Dobroć iest cżásem vstąpić
  Komu rowien nie możesz być
  Cżęstoćiem się to przigadza
  Smierny butnego pochadza.
[D3r] ¶ Zu#;o zeyt dem mit vernunfft entweych
  Den du merckst dir mit wesen gleych
  Wir sehen dick das nyder leydt
  Der starck / der mit eim schwachen streyt.
   
 [II,11]Aduersus notum noli contendere verbis,
  Lis minimis verbis interdum maxima crescit.
  Nigdy przećiwko znáiomym
  Pyszną mową nie bądż wspornym
  Máłeć slowo drugdy szkodżi
  A siłną więc zwádę rodżi.
  ¶ Nit wo#;ellest krieg mit worten han
  Wyder ein wolbekanten man.
  Dan etwan krieg auß worten klein
  Entspringt / vnd wechst groß vnd vnrayn.
   
 [II,12]Quid deus intendat, noli perquirere sorte.
  Quid statuat de te, sine te deliberat ipse.
  Co bog vcżynić wmyslił
  Pátrzay by o tym nie guslił.
  Bo iáko kogo osądżił
  Przez ćiebie dawno vrządżił.
  ¶ Nit wo#;ellest als ein thor versuchen
  Den willen gottes in łoß bu#;echen.
  Was got on dich hat außerseben
  Das thu#;ot vnd last er an dich geschehen.
   
 [II,13]Inuidiam nimio cultu vitare memento.
  Quae si non laedit, tamen hanc suffere molestum est
  Zbytnich vbiorow nie mieway
  Tym się zawisci wystrzegay
  Ktora acż nie może szkodżić
[D3v] Awszákoz lepiey bez niey być.
  ¶ Gedenck fleuch zu#;o vil hoflichkeyt
  Das man den haß nit auff dich leyt.
  Dann ob dir wol nit schadet der
  So ist er doch zu#;otragen schwer.
   
 [II,14]Esto animo forti cum sis damnatus inique,
  Nemo diu gaudet, qui iudice vincit iniquo.
  Bądż vmyslu státecżnego
  Gdy cię skażą niewinnego
  Długoć temu rad nie będżie
  Kto niespráwnie sąd przewiedżie
  ¶ Byß stark deins gemu#;ots ob man hat dich
  Verurteylt vnrechtigklich.
  Dan nyemant frewet sich lang zeyt
  Der durch falsch richter oben leyt.
   
 [II,15]Litis praeteritae noli maledicta referre,
  Post inimicitias iram meminisse, malorum est.
  Swąru przeminęłego
  Nie wzmieniay slowá żadnego
  Zlyćiem ten obycżay máią
  Po zgodżie gniew wspomináią.
  ¶ Die scheltwort meld zu#;o keyner fryst
  Des krieges der versuenet ist.
  Noch feyndtschafft / zorn melden mit neydt
  Jst aygenschafft der bo#;esen leu#;ot.
   
 [II,16]Ne te collaudes, nec te culpaueris ipse,
  Hoc faciunt stulti, quos gloria vexat inanis.
  Niechćiey się sam nigdy chwálić
  Ale ani takież gánić.
[D4r] Coć ludżie głupi dżiałáią
  Ktorzi márnie cći żądáią
  ¶ Nit lob dich selb hoffertigklich
  Des gleichen schildt nit selber dich.
  Das thu#;endt narren die da berurt
  Jr eytel ere in hochfart furt.
   
 [II,17]Vtere quaesitis modice, cum sumptus abundat,
  Labitur exiguo, quod partum est tempore longo.
  Kiedy ymienie będżiesz miał
  Patrz by go miernie pożywał
  Bo co nie rychło názbierasz
  W krotkim cżásie wszytko styrasz.
  ¶ Dein gewunnen gu#;et brauch messigklich
  Ob du schon bist an kosten reich.
  Jn kleyner zeyt verlaufft vnd swindt
  Das man hart lange zeyt gewindt.
   
 [II,18]Insipiens esto cum tempus postulat, aut res,
  Stultitiam simulare loco prudentia summa est.
  Wkáżuy się zá głupiego
  Gdy cżás potrzebuie tego
  Wielkąć mądrosć táci máią
  Ktorzi się ták odmieniáią.
  ¶ Byß etwan toricht / nit allzeyt
  So sich die sach also begeyt.
  Torheit dichten nach gelegenheyt
  Jst offt die gro#;est fursichtigkeyt.
   
 [II,19]Luxuriam fugito, simul et vitare memento
  Crimen auaritiae, nam sunt contraria famae.
  Chroń się żywotá zbytniego
[D4v] Takież łákomstwá wszełkiego
  Boć ty grzechy rozno chodzą
  A cći ludzkiey borzo szkodzą.
  ¶ Fleuch vnkeuscheyt / gedenck dar bey
  Das dir des gleich zu#;o fliehen sey
  Das geyczyge laster. dan es ist
  Wider ein gu#;ot gerucht zu#;o aller frist.
   
 [II,20]Noli tu quaedam referenti credere semper,
  Exigua est tribuenda fides, qui multa loquuntur.
  Niewszytkiego wierz tákiemu
  Jen wiesći nosi káżdemu
  Rádżić się sprawdą mijáią
  Ktorzi wiele powiedáią.
  ¶ Du wo#;ellest iedem klaffer nit
  Glauben seinn red zu#;o aller zeyt.
  Kleyn glauben hab daran bey weyl
  Den leuten die do reden vyl.
   
 [II,21]Quod potu peccas, ignoscere tu tibi noli.
  Nam nullum crimen vini est, sed culpa bibentis.
  Gdy w pijaństwie nieco spachasz
  O to sie ty sam karáć masz
  Y dármo by pićie winił
  Tiś sam zgrzeszył gdyś się vpił.
  ¶ Nit wo#;ellest vbersehen dir
  Das sundest in trinckes begyr.
  Dann der weyn hat gancz sunde keyn
  Des trinckers ist die schuldt allein.
   
 [II,22]Consilium arcanum tacito committe sodali.
  Corporis auxilium medico committe fideli.
[E1r] Nie kożdemu rády żiawiay
  Milcżącego drugdy pátrzay.
  A wiernyć też lekarz ma być
  Ktoremu się masz dáć lecżyć.
  ¶ Du solt vertrawen dein heimlichen radt
  Eim getrewen gesellen in deyner nodt.
  Die hilff des leibs man legen soll
  An ein getrewen arczet woll.
   
 [II,23]Successus indignos noli sufferre moleste,
  Indulget fortuna malis, vt laedere possit.
  Przidać się co przećiwnego
  Niechćieyże się smęćić z tego.
  Zlić szcżescie powolne máią
  Ná ostatek vpadáią.
  ¶ Nit wollest tragen schwermutigklich
  Ob fal des vnglucks kumbt auff dich.
  Gluck henckt dem po#;esen etwan nach
  Das es im schaden mo#;eg mit rach.
   
 [II,24]Prospice qui veniunt, hos casus esse ferendos,
  Nam leuius laedit quicquid praeuideris ante.
  Masz wszytki przicżćże przemyslić
  By gdy przidą mogł ie znosić.
  Ták łatwey wszytko scierpiemy
  Kiedy więcey przeglądniemy.
  ¶ Versich dich das des gluckes schlag
  Man wart vnd tragen muß all tag
  Dann leichter ist ein yeder schad
  Den man vor hyn versehen hat.
   
 [II,25]Rebus in aduersis animum submittere noli,
[E1v] Spem retine, spes vna hominem nec morte relinquit.
  We wszytkich rzecżach przećiwnych
  Nie vpuszcaży sił vmyslnych.
  Nádżieie się mocnić trzimay
  A do smierći zawżdy dufay.
  ¶ Nit laß dein gemut mit trawren zwingen
  Keyn zeit in widerwertigen dingen.
  Hoffnung behalt byß in den todt
  Allain den menschen nit verlat.
   
 [II,26]Rem tibi quam noscis aptam, dimittere noli,
  Fronte capillata, post haec occasio calua.
  Rzecż ácżbyś sobie godną znał
  Pátrz áby iey nieopuszcżał.
  Pogodać zwłosi ná cżele
  Mieć więc gołą ná tyle.
  ¶ Verlaß das ding zu keyner fryst
  Das du weyst das dir eben ist.
  Dann bequemikeit mit lo#;ecken vil
  Wirdt darnach offt kal vnderweyl.
   
 [II,27]Quod sequitur specta, quodque imminet ante videto,
  Illum imitare deum, qui partem spectat vtramque.
  Co przed tobą ná to pátrzay
  A ná zad się też ogląday.
  Zá tym boiem záwżdy idżi
  Ktory ná wsze strony widżi.
  ¶ Lu#;eg eben was nach volgen mag
  Das kunfftig das versich all tag.
  Du solt nach volgen deinem got
  Der beyd teyl ansicht frwe vnd spat.
   
[E2r][II,28]Fortior vt valeas, interim partior esto,
  Pauca voluptati debentur, plura saluti.
  Aby zdrowie pewnieysze miał
  Pátrz áby się miernie chował.
  Co namney roskoszy daway
  Ale zdrowiu wszytko choway.
  ¶ Byß etwan messiger zustundt
  Das du bleibest starck vnd gesundt.
  Wenig solt man der wollust geben
  Damit man mog in gesundtheyt leben.
   
 [II,29]Iudicium populi nunquam contempseris vnus,
  Ne nulli placeas, dum vis contemnere multos.
  To się wszytkim ludżiem widżi
  Przećiw temu sam nie idżi.
  Bo iednoby wszytki wzgardżił
  Ták żadnemu nie będziesz mił.
  ¶ Nymmer verschmehen wo#;ellest allain
  Des volcks vrteyl in der gemeyn.
  Das du nit gefallest keym bey weyl
[E2v] So du verachten meynest vyl.
   
 [II,30]Sit tibi praecipue, quod primum est, cura salutis
  Tempora ne culpes, cum sis tibi causa doloris.
  Toć iest nádewszytki rzecży
  Aby miał zdrowie nápiecży.
  Głupiećiem ná látá wkłádasz
  Gdy sam sobie niemoci żądasz.
  ¶ Dir sey zu erst vorauß bereyt
  Die sorg deines leibs vnd gesundtheyt.
  Schuldig die zeyt zu kayner fryst
  So du dir vrsach zu schmerczen gibst.
   
 [II,31]Somnia ne cures, nam mens humana, quod opat
  Cum vigilat, sperans per somnum cernit idipsum.
  Snow swych niebárzo powiaday
  A cudzich też nie rad sluchay.
  Coćiem ná iáwie żądáią
  Ludżie co wesnie widáią.
  ¶ Nit acht noch wirdt durch trewm beschwert
  Dann menschlich gemu#;ot was es begert.
  Vnd hoffet so es wacht villeicht
  Das selb es in dem schlafft auch sicht.
   
  Finis libri secundi.
   
  Liber Tertius.
   
 [praef. 1f.]HOc quicunque velis carmen cognoscere lector,
  Haec praecepta feres, quae sunt gratissima vitae.
 [III,1]Instrue praeceptis animum, nec discere cesses,
  Nam sine doctrina vita est quasi mortis imago.
 [praef. 3f.]Commoda multa feres, sin autem spreueris illud
  Non me scriptorem, sed te neglexeris ipse.
   
 [praef. 1f.]Kto to cćie á radby poznał
  Jákoby się sprawować miał
  Co tu każą chćiey to pełnić
  A ktemu swoy żywot rządżić
 [III,1]Vmysl cnotámi nápráwiay
  A vcżyć się nie przestáway.
[E3r] Cżłowiekćiem iest nie vcżony
  Jáko żywo pogrzebiony
 [praef. 3f.]Wielkić zisk cżyni nauká
  Kto iey iedno pilnie szuka.
  Jesli nie mnie wzgárdżisz
  Ale sam sobie zászkodżisz.
   
 [praef. 1f.]¶ Welcher leser erkennen wo#;el
  Dyß geticht wie er sich halten soll.
  Der soll dyß gepot im herczen tragen
  Die gemein dem leben sindt all tage.
 [III,1]¶ Dein gemut mit gu#;eten gepoten ler
  Zu leren die nymmer auff hor.
  Dann on lere ist das leben vild
  Vnd vnnucz wie des todes bild
 [praef. 3f.]¶ So wurst erlangen nucz vnd ere
  Verachtest du aber mein lere.
  So darffst daran nit schuldigen mich
  Sonder hast selbs versaumet dich.
   
 [III,2]Cum recte viuas, ne cures verba malorum,
  Arbitrij nostri non est, quid quisque loquatur.
  Gdy ty żywiesz spráwiedliwie
  Niedbay gdy ćię winią ludżie.
  Tego niemożem zábronić
  Może kożdy co chce mowić.
  ¶ Wan du recht lebest hye in zeyt
  So achst der po#;esen nachred nicht.
  Es stat nit vnnserm willen zu
  Was yederman redt oder thu.
   
 [III,3]Productus testis, saluo tamen ante pudore,
  Quantumcunque potes celato crimen amici.
[E3v] Gdy ćię wzową ná swiádectwo
  Pámiętayże swe cżłowieczstwo.
  A poki ze cćią możesz tay
  Grzechu taynego nie ziawiay.
  ¶ Byst du bestelt zu ainem zeug
  Vorauß behalt dein scham / nit leug.
  So verr dus magst thun so schweyg
  Deins frewndes laster nit auß breyt.
   
 [III,4]Sermones blandos, blesosque cauere memento,
  Simplicitas veri sana est, fraus ficta loquendi.
  Mowki się wáruy łágodney
  Nierádáć prawdá bywa w niey.
  Prostać mowá iest prawdżiwa
  Ale obłudna zdradliwa.
  ¶ Gedenck hut dich gleich als vor eim mort
  Vor suesser red vnd schmeichel wort.
  Einfalt ein frewdt ist der warheyt
  Der sucht beschyß / der lugen treyt.
   
 [III,5]Segnitiem fugito, quae vitae ignauia fertur,
  Nam cum animus languet, consumit inertia corpus.
  Strzeż się áby gnusny nie był
  A niedbále ná swiećie żył
  Boć iedno vmysl zemdleie
  Wszytko więc ćiáło zlenieie.
  ¶ Fleuch tragheyt / die do als man seyt
  Des lebens ist zersto#;erlicheyt.
  Dann wann das gemut verdrossen ist
  So wirdt verzert der leib wie myst.
   
 [III,6]Interpone tuis interdum gaudia curis,
[E4r] Vt possis animo quemuis sufferre laborem.
  Nie záwżdyć iest dobrze myslić
  Trzebáć niegdy krotofilić.
  Bo mysl gdy nie odpocżywa
  Słába ku wszey spráwie bywa.
  ¶ Secz etwan frewd vnd kurczweil
  Zwischen dein sorg / doch nit zu vil.
  Das du mogst tragen leichtigklich
  All arbeyt die do beschweren dich.
   
 [III,7]Alterius dictum vel factum, ne carpseris vnquam,
  Exemplo simili, ne te derideat alter.
  Cudzim rzecżam nie vrągay
  Ani się też z slow násmieway.
  Boć rowną miarką odleią
  Takież sie sciebie nasmieią.
  ¶ Nit wollest bereden alle stund
  Was annder lewt reden vnd thund.
  Das nit ein annder auch deß gleich
  Veracht vnd spot mit reden dich.
   
 [III,8]Quae tibi sors dederit tabulis suprema notato,
  Augendo serua, ne sis quem fama loquatur.
  Coć szcżescie da dobrze choway
  A prácuiąc wżdy przicżyniay.
  By ćię nędznikiem nie zwano
  Gdy ćię pierwey pánem zwano.
  ¶ Schreib an dein tafel vnd hab acht.
  Was dein lest gluck dir hab zu pracht.
  Das selb mere vnd behalt dein ta#;esch
  Daß man das maul nit mit dir wa#;esch.
   
[E4v][III,9]Cum tibi diuitiae superant in fine senectae,
  Munificus facito viuas, non parcus amicis.
  Jesliby miał bogacztw w obfitosci
  A iuż przidiesz ku stárosci
  Tám ich swiebodnie pożyway
  Przijaćiołom ich vdżielay.
  ¶ Ob dir reichthumb beywonen ist
  So du am endt deines alters bist.
  Lu#;eg byß gebhafft deim freundt alzeyt
  Jn kargheyt wollest leben nit.
   
 [III,10]Vtile consilium dominus, ne despice serui,
  Nullius sensum si prodest, tempseris vnquam.
  Jesli slugá dobrze rádżi
  Mądry pan tego nie zgárdżi.
  Nie gardz rozumem nicżygim
  Kiedy widżisz pożytek w nim.
  ¶ Du herr veracht nit in deim sinn
  Den gutten rath des knechtes dein /
  Veracht eins andern rath keyn tag
  Wann nucz darauß dir kommen mag.
   
 [III,11]Rebus, et in censu, si non est, quod fuit ante,
  Fac viuas contentus eo, quod tempora praebent.
  Gdyby zchodżił od miáry swey
  A mnieyby miał niżli pierwey.
  Co możesz mieć ná tym przestáy
  Miechásię záwżdy poradzay.
  ¶ Bist du an gut vnd zynsen dein
  Nit der du etwan byst gesein
  Lug das du lebst content dar mit
[F1r] Das denn zumal die zeyt dir gibt.
   
 [III,12]Vxorem fuge ne ducas sub nomine dotis.
  Nec retinere velis, si coeperit esse molesta.
  Przeposag zony nie poymuy
  Tymsię pętem nieobwięzuy /
  Być iey nie potrzebá vćięgáć
  Kiediby się chćiáłá precż bráć.
  ¶ Hu#;et dich lug eben fur dich vnd schaw
  Durch guts willen nym keyn fraw
  Ob sy dir leyden wirdt villeycht
  Kanst du dich von ir scheyden nicht.
   
 [III,13]Multorum disce exemplo quae facta sequaris,
  Quae fugias, vita est nobis aliena magistra.
  Co masz cżynić álbo niecháć
  Zmnogich wzory masz wybieráć /
  Rzadkoćiem on cżłowiek błądżi
  Ktory się po innych rządżi.
  ¶ Lern von vil leuten ebenbild
  Was du thun oder lassen wildt
  Eins andern leben mayster ist.
  Was wir thun so#;elłen zu aller fryst.
   
 [III,14]Quod potes, id tentes, operis ne pondere pressus
  Succumbat labor, et frustra tentata relinquas.
  Coby znáł iż możesz znosić
  O tákie się chćiey pokusić /
  Aby dármo nie prácował
  Nákoniec w smiechu nieostał.
  ¶ Was du vermagst das vnderstandt
  Dar vber nit / das nit zu#;o schandt.
[F1v] Du werst von schwerer arbeyt stan
  Vnd mu#;est den spot zum schaden han.
   
 [III,15]Quod nosti haud recte factum, nolito tacere
  Ne videare malos imitari velle tacendo.
  Kiedyby co złego poznał
  Pátrz áby tego nie milcżał /
  By złym ludżiem rowien nie był
  Jesliby ich złosci táił.
  ¶ Nit wo#;ellest langzeit verschwigen han
  Was du wayst nit recht sey gethan.
  Daß nit dein schweygen anzeygen geb
  Du seyest auch der noch boßheyt streb.
   
 [III,16]Iudicis auxilium, sub iniqua lege rogato,
  Ipse etiam leges cupiunt, vt iure regantur.
  Przećiw wsporu práwá złego
  Ząday pomoci sędżiego /
  Chcaćiem práwá vstáwione
  Spráwiedliwosciam być rządzone.
  ¶ Ru#;eff an des richters hilff vnd rath
  Wenn dir ein vnrecht vrteyl gat
  Dann die gesecz das vo#;ellen han
  Das man sye auch rechtlich ru#;eff an.
   
 [III,17]Quod merito pateris patienter ferre memento
  Cumque reus tibi sis, ipsum te iudice damna.
  Coby spráwiedliwie ćierpiał
  Skromnym w tym być by pámiętał /
  Aboćiem gdy sye winnym znasz
  Sam się práwie sądżić masz.
  ¶ Gedenk zu#;o tragen gedultigklich
[F2r] Das du leydst auß verdinst billich
  Vnd so du dich selbs schuldig gibst
  Vrteyl dich selbst zu#;o aller fryst.
   
 [III,18]Multa legas facito, perlectis perlege multa,
  Nam miranda canunt, sed non credenda poetae.
  Cći wiele á co cćiesz pámiętay
  A cćione cżęsto przecżytay /
  Dżiwyć Poeći skłádáią
  Aleć prawdy máło máią.
  ¶ Lu#;og vnd lyß vil zu#;o aller weyl
  Lyß das gelesen offt vnd vil.
  Poeten schreyben wunder wol
  Das man doch nit als glauben soll.
   
 [III,19]Inter conuiuas fac sis sermone modestus,
  Ne dicare loquax, dum vis vrbanus haberi.
  Kiedy będżiesz gdżie godował
  Pátrzay by w mowie miárę miał /
  Abyś swiegotem nie przezwan
  Kiedy tráfnym chcesz być widżian.
  ¶ Bey wirtschafft / gesten solt du sein
  Messigklich mit der reden dein.
  Daß nit man acht ein klapperer dich
  So du meynst sein gar ho#;eflich.
   
 [III,20]Coniugis irate noli tu verba timere,
  Nam lachrymis struit insidias, dum foemina plorat
  Mowienia żony gniewliwey
  Nie lękaysię ni płácżu iey /
  Poslusznećiem łzi miewáią
  Niewiásty kiedy zdradzáią.
[F2v] ¶ Deiner frawen wort zu#;o keyner fryst
  Solt du furchten wenn sye zornig ist.
  Dann wenn ein fraw betriegen wil
  So kan sye waynen offt vnd vil.
   
 [III,21]Vtere quaesitis, sed ne videaris abuti,
  Qui sua consumunt, cum deest, aliena sequuntur,
  Mądrze ymienia pożyway
  Nie miernie go nie wyżyway /
  Bo kto swych rzecży nie wćiąga
  Potym więc do cudzich się sięga.
  ¶ Deines gewunnen gu#;ots brauch dich meßlich
  Das man in myßbrauch nit schelt dich.
  Wem zu#;o verthu#;en das sein ist gach
  Wenn das hyn ist / volgt frembds darnach.
   
 [III,22]Fac tibi proponas mortem non esse timendam.
  Quae bona si non est, finis tamen illa malorum est.
  Vmysl táki by záwżdy miał
  Jákoby się smierći nie bał /
  Boć oná koniec wszytkiego
  Wybawia ludżi ze złego.
  ¶ Lu#;og secz dir fur im herczen frey
  Das der to#;edt nit zu#;e furchten sey.
  Dann ob der todt ye nit wer gu#;ot
  Endt er doch vil in schwerer hu#;ot.
   
 [III,23]Vxoris linguam si frugi est, ferre memento,
  Namque malum est, nil velle pati, nec posse tacere.
  Cierp żenie choćia swarliwa
  Jeslić w domu przijázliwa /
  Zleć gdy mąż iest nie ćierpliwy
[F3r] A w ięziku nie zwycżáyliwy.
  ¶ Gedenck zu#;o dulden alle fryst
  Deiner frawen zungen zo dirs nucz ist /
  Dan es po#;eß ist das man nit wil
  Sich leyden vnd nit schweygen stil.
   
 [III,24]Dilige non aegra charos pietate parentes,
  Nec matrem offendas, dum vis bonus esse parenti.
  Práwie swe rodżice miłuy
  Wszytkę gim łáskę vkázuy
  A práwa cnotę záchowas
  Jesli mátki nie rozgniewas.
  ¶ Dein eltern hab auch lieb vnd werd
  So wa#;ochst dir gluck vnd heyl auff erd.
  Erczurn auch nit die mu#;otter dein
  So du deim vater gu#;ot wilt sein.
   
  Finis libri tertij.
   
  Liber quartus.
   
 [praef.]SEcuram quicunque cupis traducere vitam.
  Nec vitijs herere animum, quae moribus obsunt
  Haec praecepta tibi semper relegenda memento
  Inuenies aliquid in quo te vtare magistro.
  Kto kolwiek chce być przespiecżny
  Mieć w żywoćie pokoy wiecżny /
  Ani być poddanym grzechom
  Ktore szkodzą obycżáiom /
  Patrz by ty każni przecżytał
[F3v] Ktorem w tych kxiegach nápisał /
  Naydżiesz w nich nieco tákiego
  Co ćię vcżyni lepszego.
  ¶ Welcher begerd das leben sein
  Furen in sicherheyt do hyn
  Der seb nit sein gemu#;et anhenck
  Dem laster das gu#;ot sytten krenckt.
  ¶ Gedenck vnd widerliß alle zeyt
  Die gebot die dir dyß bu#;echlein geyt
  Du findest zu#;o meyden alle fryst
  Etwas / wen du dein richter bist.
   
 [IV,1]Despice diuitias, si vis animo esse beatus,
  Quas qui suspiciunt, mendicant semper auari.
  Naprzod pieniądze masz wzgárdżić
  Jesli práwie chcesz bogat być /
  Lákomić gdy ich żądáią
  Nigdy żebráć nie przestáią.
  ¶ Veracht reichtumb ob du wilt sein
  Recht selig in dem gemu#;ete dein
  Wer die emphacht durch sein geyt
  Der selb der bettelt alle zeyt.
   
 [IV,2]Commoda naturae, nullo tibi tempore deerunt,
  Si contentus eo fueris, quod postulat vsus.
  Ktorekolwiek są pożytki
  Ty w sobie cżłowiek ma vżytki
  Gdy iedno ná tym przestánie
  Cżego sąda przirodzenie.
  ¶ Nymmer gebricht dir noch wirdt sawer
  Die nucz vnd notturfft der natur.
  Wann du begnugig pist da mit
[F4r] Das dein gebrauch fordert zu#;o zeyt.
   
 [IV,3]Cum sis incautus, nec ratione gubernas,
  Noli fortunam, quae non est, dicere caecam.
  Kiedy swey szkody nie widżisz
  A rozumem się nie rządżisz /
  Przecż szcżescie slepym przeziwasz
  Ktore nie iest ani go znasz.
  ¶ Wenn du vnsorgsam dich verfurst
  Vnd on vernunfft dein sach regirst.
  Salt du das gluck nit heyssen blindt
  Das doch nit ist / vnd niemant fyndt.
   
 [IV,4]Dilige denarium, sed parce dilige formam.
  Quam nemo sanctus nec honestus captat habere.
  Miłuy pieniądze ále miernie
  Miłuy y krasę rostropnie /
  Ktorych żadny swięty nie żądał
  Ani ważył iesli ie miał.
  ¶ Hab lieb den pfenning / doch hu#;et dich
  Hab lieb die form des gellts meßlich.
  Dan nie keyn heylig ye auff erdt
  Noch erlich mensch gelt hat begert.
   
 [IV,5]Cum fueris locuples, corpus curare memento,
  Aeger diues habet nummos, sed non habet ipsum.
  Kiedy będżiesz bogacztwá miał
  Pátrz by zdrowie dobrze chował /
  Co po pieniądzoch chromemu
  Gdy mierzon sobie sámemu.
  ¶ Wan du bist reich gedenk darmit
  Hab acht deins leibs versaum den nit
[F4v] Ein reicher siech wol phennig hat
  Sein leib doch nit in gesuntdheyt stat.
   
 [IV,6]Verbera cum tuleris discens aliquando magistri,
  Fer patris imperium cum verbis exit in iram.
  Gdy się nauk ktorych vcżysz
  Skromnie kazń od bogá ćierpisz /
  A przecżby oycu nie ćierpiał
  Choćiaby ćię zgniewem zbákáł.
  ¶ Wen du zu#;o zeyten streych emphachst
  Des maysters zu#;o des ler du gast
  Deins vatern straff leyd dultiglich
  Ob er in zorn mit worten strafft dich
   
 [IV,7]Res age quae prosunt, rursus vitare memento.
  In quibus error inest, nec spes est certa laboris.
  Záwżdy dżiáłay táki skutek
  Sktorego ma przidż pożytek /
  A chroń się dżiáłá káżdego
  Gdżie nie mász zisku żadnego.
  ¶ Die dir nucz sind wurck solche ding
  Gedenck in eylung byß nit ring
  Da man leycht irren mag darinn
  Kein gewiß hoffnung hast du zu#;o gewyn.
   
 [IV,8]Quod donare potes, gratis concede roganti,
  Nam recte fecisse bonis in parte lucrorum est.
  Kiedy komu co możesz dáć
  Nie dayże się bárzo żędáć /
  Bo gdy dobrym dobrze dżiáłasz
  Wielki pozytek z tego masz.
  ¶ Verleich vmb sonst dem der dich pit
[G1r] Was dir zu#;o schenken schadet nit.
  Dann frummen leuten frewndtlich sein
  Das ist zum teyl ein grosser gwyn.
   
 [IV,9]Quod tibi suspectum est, confestim discute quid sit.
  Namque solent primo quae sunt neglecta nocere.
  Coby miał podeżrzánego
  Dowiedz się zgruntu wszytkiego /
  A náprzodku wszytko złe karz
  Zászkodżić iesli zámieszkaż.
  ¶ Bald vberschlag zu#;o aller fryst
  Was sey das dir argwenig ist.
  Dann das man an der erst veracht
  Dar auß wirdt offt groß schaden pracht.
   
 [IV,10]Cum te detineat Veneris damnosa voluptas,
  Indulgere gulae noli, quae ventris amica est.
  Jeslićię Venus związáłá
  A nie możesz wsciągnąć ćiáłá /
  Więc pod miárą gárdło choway
  A brzuchowi zbytku nie day.
  ¶ So dich die schedlich vppigkeyt
  Ansicht / wollust der vnkeuscheyt.
  So solt du fresserey entbern
  Dann voller bauch der bu#;elet gern.
   
 [IV,11]Cum tibi proponas animalia cuncta timere,
  Vnum hominem tibi praecipio plus esse timendum.
  Gdyby slę niemych żwierząt bał
  Sżkody się od nich nádżiewał /
  Więcey się masz cżłeká wstydżić
  Ciężeyći może zászkodżić.
[G1v] ¶ Wan du dir seczest selbs fur
  Das du solt furchten alle thier.
  So glaub / mer sey zu#;o furchten dir
  Den menschen / dann all annder thyr.
   
 [IV,12]Cum tibi praeualidae fuerint in corpore vires,
  Fac sapias, sic tu poteris vir fortis haberi.
  Jesli masz ćiáło vdáłe
  A siły w nim dobrze trwáłe
  Musisz ie rozumem rzędżić
  Chćiałliby mężnym rzecżon być.
  ¶ Wann du in deim leib vast krefftigk sterck
  Hast / vnd des entphindst / so merck.
  Byß starck in deim gemut / so mag man
  Dich fur ein starcken menschen han.
   
 [IV,13]Auxilium a notis petito, si forte laboras,
  Nec quisquam melior medicus, quam fidus amicus.
  Przigodżić się co ćięszkiego
  Proś pomoci od znáiomego
  Nieć lepszego zmożyćielá
  Nád wiernego przijaćielá.
  ¶ Ob dir villeicht arbeyt zu fal
  Bit hilff von deinem frewnden all.
  Dann man keyn bessern arczet fyndt
  Dan in der not ein getrewen frewndt.
   
 [IV,14]Cum sis ipse nocens, moritur cur victima pro te?
  Stultitia est morte alterius sperare salutem.
  Gdy się sam w swey złosci cżuiesz
  Prozno kozłá offiaruiesz
  Offiárą się ty nie zbáwisz
[G2r] Jesli sercá nie opráwisz.
  ¶ Die weyl in schuld du pist sundtlich
  Warumb stirbt dann das vich vor dich.
  Es ist ein torheyt das man hoff
  Heyl auß eins anndern todes schlaff.
   
 [IV,15]Cum tibi vel socium vel fidum quaeris amicum,
  Non tibi fortuna est hominis, sed vita petenda.
  Chceszli mieć drugá dobrego
  Y przijaćielá práwego /
  Nie pátrzże ná iego mienie
  Ale ná dobre samnienie.
  ¶ Wenn du ein gesellen dir geruchst
  Oder ein trewen frewndt auch suchst
  Solt du nit gluck des selben man
  Sonnder sein leben sehen an.
   
 [IV,16]Vtere quaesitis opibus, fuge nomen auari,
  Quid tibi diuitiae prosunt, si pauper abundas.
  Pożyway mienia swego
  By niemian zá łákomego /
  Co pomoże skárbow mnostwo
  Gdy po tobie znáć vbostwo.
  ¶ Brauch das was got beratet dich
  Den namen eins geyczigen fleuch.
  War zu geb dir dein reichtumb warm
  So du im vberfluß pist arm.
   
 [IV,17]Si famam seruare cupis, dum viuis honestam,
  Fac fugias animo, quae sunt mala gaudia vitae.
  Chceszli záchowáć slawę swą
  Pokiś iedno żyw pocżesną /
[G2v] Będżże vmyslu stałego
  A nie weselsię ze złego.
  ¶ Wilt du das dir gewyß werdt geben
  Ein erlich wort in deinem leben.
  So schaff das alł zeyt dem gemu#;et
  Vor bo#;esen frewnden sey behu#;et.
   
 [IV,18]Cum sapias animo, noli irridere senectam,
  Nam quicumque senex, sensus puerilis in illo est.
  Jesliżeś rozumu práwego
  Nie smieyżesie z stárosci żadnego /
  Bo v stárego głowá siwa bywa
  A przeto dżiećinskie smysly miewa.
  ¶ Die weyl du klug pist / weyß von got
  So lu#;og das alter nit verspot.
  Wiewol dem alter gebricht an krafft
  Vermunfft doch redlich bey im schafft.
   
 [IV,19]Disce aliquid nam cum subito fortuna recedit,
  Ars remanet, vitamque hominis non deserit vnquam.
  Záwżdy się wżdy vcż niecżemu
  Nie wierz szcżesciu nie pewnemu /
  Ować fortuná przeminie
  A co vmiesz toć nie zginie.
  ¶ Lern etwás vnd versich auch dich
  Dann ob das gluck scho#;en von dir weich.
  So bleibt die kunst vnd verlast nit
  Des menschen leben einige zeyt.
   
 [IV,20]Perspicito cuncta tacitus, quid quisque loquatur,
  Sermo hominum mores et caelat et indicat idem.
  Cicho swe rzecży prżegląday
[G3r] Co kto mowi pilno sluchay
  Mowiąc cżłowieka wydáie
  Jákie kto ma obycżáie.
  ¶ Betracht vnd merck heymlich all frist
  Als das ein yeder reden ist.
  Des menschen red sein sytten bezeugt
  Vnd vrteylt den / der nit gern schweygt.
   
 [IV,21]Exerce studium, quamuis perceperis artem,
  Vt cura ingenium, sic et manus adiuuat vsum.
  Co kolwiekby dobrze vmiał
  Pátrz by vcżynki potwarzał
  Bo iák rozum kwćie myslenim
  Ták náuká zwycżáienim.
  ¶ Vu#;eb die lere das sye werdt gemert
  Ob du die kunst schon habst gelert
  Die sorg ist zu#;o kunst bereyt
  Als die handt zu der arbeyt.
   
 [IV,22]Multum ne cures venturi tempora fati,
  Non timet is mortem, qui scit contemnere vitam
  O tym wiele nie chćiey myslić
  Jákoby długo żyw miał być /
  Tenći się smierći nie boi
  Kto o żywot máło stoi.
  ¶ Sorg nit den todt zu keyner fryst
  Noch anders das zukunfftig ist.
  Dan den todt furcht ganncz nymandt
  Wer sein leben verachten kan.
   
 [IV,23]Disce sed a doctis, indoctos ipse doceto,
  Propaganda etenim rerum doctrina bonarum.
[G3v] Vcż się záwżdy od mądrego
  Sam też náucżay głupiego /
  Aby się cnoty mnożyły
  W ludżiech pospolite były.
  ¶ Von den gelerten ler vnd ho#;er
  Die vngelerten selber ler.
  Dann die ler aller guter ding
  Soll man außpreyten gar gering.
   
 [IV,24]Hoc bibe quod possis, si tu vis viuere sanus,
  Morbi causa mali est homini quanque voluptas.
  Tákoć trzebá iesc álbo pić
  Jákoby mogł zdrow żyw być
  Zroskoszy wrzody przichodzą
  Ktore zdrowiu záwżdy szkodzą.
  ¶ Ob du wilt leben frisch vnd gesundt
  Nach deim vermo#;egen trinck zu stundt.
  Dan wollust zu aller frist
  Offt der kranckheitt ein vrsach ist.
   
 [IV,25]Laudabis quodcumque palam, quodcumque probaris,
  Hoc vide ne rursus leuitatis crimine damnes.
  Gdy ktorą rzecż iáwnie chwalisz
  Albo tákież uiegdy gánisz /
  Tego pátrzay by stały był
  A zásię iey wstecż nie sądżił.
  ¶ Hast du gelobt ein ding offentlich
  Oder berumbt / sych wol fur dich.
  Das du auß deyner leicht fertigkeyt
  Nit wider seyst zu schelten bereit.
   
 [IV,26]Tranquillis rebus quae sunt aduersa caueto,
  Rursus in aduersis melius sperare memento.
[G4r] Scżesciu nie do końcá dufay
  Niescżesciá się w nim ostrzegay
  W niescżescin nie rospacżáiąc
  A szcżesćia sie nádżiewáiąc.
  ¶ Wann dein ding still sindt vnd glucklich
  So hut vor widerfal auch dich
  Dar gegen gedenck in wider mu#;ot
  Das man sol hoffen auff das gut.
   
 [IV,27]Discere ne cesses, cura sapientia crescit,
  Rara datur longo prudentia temporis vsu.
  Od náuki nie przestaway
  Pracą mądrosci nábyway
  Boć się łatwie nie przigadza
  Po długim cżásie przichadza.
  ¶ Ho#;er nit auff lernen alle weyl
  Dann weyßheyt wechst auß sorgen vil.
  Gar selten wirdt fursichtigkeyt
  Auß langem brauch der zeyt bereyt.
   
 [IV,28]Parce laudato, nam quem tu saepe probaris,
  Vna dies, qualis fuerit, monstrabit amicus.
  Pátrz by nie rázem niechwalił
  By się potym nieomylił
  Podcżásemći się odkrywa
  Jáki więc przijaćiel bywa.
  ¶ Lob messiklich ein yeden gast
  Dann den du offt gelobet hast.
  Da zeygt ein tag dir leichtlich an
  Was er sey fur ein frewndtlich man
   
 [IV,29]Ne pudeat, quae nescieris, te velle doceri,
[G4v] Scire aliquid laus est, pudor nil discere velle.
  Vcżyć się nigdy nie sromay
  Cżego nie wiesz tego pytay
  Wielkać slawá nieco vmieć
  Sromotá náuki niechćieć.
  ¶ Scham dich nit / rath ich aller meyst
  Das man dich lern was du nit weyst.
  Wer etwas kan hat lobes vil
  Ein schandt ist wer nit lernen wil.
   
 [IV,30]Cum Venere et Bacho lis est, et iuncta voluptas
  Quod lautum est animo complectere, sed fuge lites.
  Pićie winá fryiowánie
  Rodzą zwády y kochánie /
  Jeslić dobrze w nich się kochay
  Ale zwády nigdy niechay.
  ¶ Bey vil weyn vnd vnlauterkeyt
  Jst krieg vermischt / wollustigkeyt.
  Begreyff mit deim mu#;et was lo#;eblich ist
  Aber fleuch krieg zu#;o aller frist.
   
 [IV,31]Demissos animo, ac tacitos vitare memento,
  Qua flumen placidum est, forsan latet altius unda.
  Máło mownych á ponurych
  ostrzegay się dumánia ich /
  Rychleyći brzegi podrywa
  Wodá ktora ćicho pływa.
  ¶ Gedenck zu#;o fliehen alle fryst
  Den stillen der schwermutig ist.
  Welchs wasser senfft ist hat gar offt
  Ein tieffern grundt dann man verhofft.
   
[H1r][IV,32]Cum tibi displiceat rerum fortuna tuarum,
  Alterius specta, quo sit discrimine peior.
  Jeslićby się ták zdáło
  Jżby się mniemał szcżesny máło
  Widż zá sobą innych mnostwo
  Ktorych dolega vbostwo.
  ¶ Ob in dein dingen dir miß falt
  Des gluckes zu#;ofal vnd gewalt.
  Schaw an eins andern gluck all fryst
  Was vnderscheyd dn erger bist.
   
 [IV,33]Quod potes id tenta, nam littus carpere remis
  Tutius est multo, quam velum tendere in altum.
  Co możesz tego pokuszay
  A wzwodę nigdy niepływay /
  Przespiecżneyći ná miałkiey brnąć
  Niżli ná głębi vtonąć.
  ¶ Was du vermagst sollichs auff dich lad
  Mit ru#;odern farn zu#;o dem gestadt
  Vil sichrer ist dan all zeyt ferr
  Mit segeln schiffen vber mer.
   
 [IV,34]Contra hominem iustum, praue contendere noli,
  Semper enim deus iniustas vlciscitur iras.
  Przećiw cżłowieku práwemu
  Nie bądż butny przećiw iemu
  Máć bog krziwdę wnienawisci
  Kto ią cżyni ná tym pomsci.
  ¶ Keyn bo#;esen zanck solst fahen an
  Mit eim gerechten frummen man.
  Dann got strafft álzeyt vnd auch richt
[H1v] Den zorn der vnrechtlich geschicht
   
 [IV,35]Ereptis opibus noli gaudere moerendo,
  Sed gaude potius, tibi si contingat habere.
  Gdyćby kto pieniądze pobrał
  Pátrz by bárzo nie żáłował /
  A więcey się wesel się stego
  Dostánieszli potym cżego.
  ¶ Du solt nit trauren in deim mu#;ot
  Mit schmerczen vmb verlorn gu#;ot.
  Sonnder billicher frew dich gar
  Ob dir ein annders widerfar.
   
 [IV,36]Est iactura grauis quae sunt, amittere damnis,
  Sunt quaedam quae ferre decet patienter amicum.
  Cięszkáć iest oná przigodá
  Gdy się stánie w niecżym szkodá /
  Aleć slusze tę cnotę mieć.
  Co się przida skromnie ćierpieć.
  ¶ Es ist ein schwer verlust wenn man
  Mit schad verlurt das man mu#;eß han.
  Etlich ding sindt dá sich zymbt
  Das sye ein freundt mit gedult auff nymbt.
   
 [IV,37]Tempora longa tibi noli promittere vitae,
  Quocumque ingrederis sequitur mors, corporis umbra
  Nie dufay w długim żywoćie
  Chcąc być długo ná tym swiećie /
  Smiercći z twym ćieniem pospołu
  Záwżdy idżie aż do dołu.
  ¶ Du wo#;ellest dir verheyssen nit
  Zu#;o deinem leben lange zeyt.
[H2r] Denn wor du gehst volgt dir der todt
  Der schatt dein leyb auch nicht verlat.
   
 [IV,38]Thure deum placa, vitulum sine crescat aratro,
  Ne credas placare deum, dum caede litatur.
  Kádżidłem bogá vbłagay
  Bielcá ku pługowi choway /
  By o bodze nie ták trzimał
  Jżby przez krew złosc przezrzeć miał.
  ¶ Versuene gott mit weyrauch gnu#;eg
  Das kalb laß wachsen zu#;o dem pflu#;eeg.
  Nit glaub das got sich suenen lot
  Wann man im opffert durch den todt.
   
 [IV,39]Cede locum laesus fortunae, cede potenti,
  Cedere qui potuit, prodesse aliquando valebit.
  Postąpi miescá mocnemu
  Nieprzećiwsię bogátemu /
  Ktoryćię dżiś mogł obráżić
  Jutro możeć pomocny być.
  ¶ Gib stat so du geschediget bist
  Weych des gluck der zu#;o mechtig ist.
  Dann wer thu#;en mag den schaden dein
  Der mag dir etwan auch nucz sein.
   
 [IV,40]Cum quid peccaris castiga te ipse subinde,
  Vulnera dum sanas dolor est medicina doloris.
  Grzechu sobie nie dopuszcżay
  A dáley więc grzeszyć niechay /
  Musisz poćierpienie bolesci
  Jesli chcesz być prożien złosci.
  ¶ So du gesundt hast etwas vil
[H2v] Lu#;og straff dich selbst darnach bey weyl.
  Dann so dein wunden heylt dein hercz
  Des schmerczen erczney ist der schmercz.
   
 [IV,41]Damnaris nunquam post longum tempus amicum,
  Mutantur mores, sed pignora prima memento.
  Cirp przijáćielá stárego
  Acż go widżisz zmienionego
  Jákićkolwiek wżdy go wspieray
  A pierwą przijażń pámiętay.
  ¶ Nit schuldig noch verdamb auch nit
  Ein gu#;eten frewnd nach langer zeyt.
  Ob in sein sytten handt verwandt
  Gedenck doch an die ersten pfandt.
   
 [IV,42]Gratior officijs quo sis mage, charior esto,
  Ne nomen subeas quod dicitur officiperda.
  Aby twoy dar był wdżięcżnieyszy
  Bądżże ktemu ochotnieyszy /
  Bo niebędżieszli ochotny
  Będżiesz wezwan dorotrátny.
  ¶ So vil du an eim ambt bist werdt
  So vil mer lu#;eg das man dein begerdt.
  Das dir nit werdt das man sich schambt
  Ein nam der heyst verlur das ambt.
   
 [IV,43]Suspectus, caueas, ne sis miser omnibus horis
  Nam timidis et suspectis aptissima mors est.
  Aby w nędzi żáwżdy niebył
  Pátrzby w podeżrzeniu nieżył /
  Boć boiáżnym y zárziwnym
  Lepiey by gym nie być żywym.
[H3r] ¶ Bist du arm all stundt doch betracht
  Das man dich nicht argwenig acht.
  Der todt genem ist alle fryst
  Dem der verdacht vnd forchtsam ist.
   
 [IV,44]Cum fueris seruos proprios mercatus in vsus,
  Et famulos dicas, homines tamen esse memento.
  Kiedyby ku swey potrzebie
  Kupił niewolniki sobie
  By ie łágodnie slugámi zwał
  A iż są ludżie pámiętał.
  ¶ Wann du erkaufft hast knecht villeicht
  Vnd in dein aygen brauch gericht.
  Knecht oder diener du sye nenn
  Jdoch fur menschen sye erken.
   
 [IV,45]Quamprimum rapienda tibi est occasio prima,
  Ne rursus quaeras, quae iam neglexeris ante.
  Zápogodą zisku łápay
  A długo się nie rozmyslay /
  Aby potym gonić nie chciał
  Cżegoś pierwey bráć zámieszkał.
  ¶ Lu#;og vnd begreyff von stunden an
  Den ersten zu#;o fal den du magst han.
  Das du nit wyder suchen gast
  Die ding du vor versaumet hast.
   
 [IV,46]Morte repentina noli gaudere malorum,
  Foelices obeunt, quorum sine crimine vita est.
  Z nagłey smierći cżłeká złego
  Nie miey weseła żadnego
  Onić szcżesnie vmieráią
[H3v] Ktorzi cny żywot miewáią.
  ¶ Mein sun du wo#;ellest dich frewen nicht
  Auff gehen todt der po#;esen leut.
  Vil seligen sterben auch geswindt
  Der leben doch ist on alle sundt.
   
 [IV,47]Cum coniunx tibi sit, nec res, et fama laboret,
  Vitandum ducas inimicum nomen amici.
  Kiedy masz żonę pocżesną
  A dostátek żywnosci snią /
  Chroń się tákich z przijaćieli
  Ktorziby ćię hańbić chćieli.
  ¶ Hast du ein frawen die weder gab
  Noch bo#;esen lewmu#;ot auff ir hat.
  Huet dich vor solcher freunschafft mehr
  Dordurch sy mo#;echt kommen vmb ir ehr.
   
 [IV,48]Cum tibi contingat studio cognoscere multa,
  Fac discas multa, vites nescire doceri.
  Jeslisz w náuce pilnosc miał
  A y z tegoś wiele poznał /
  Jeszcże się więcey dowiáduy
  Bez náuki cżásu nie truy.
  ¶ Ob dir das selbig wider far
  Das du vil hast erkennet gar.
  Sich lehr vil / das zu#;o ler dich stelst
  Hu#;et dich das du nit leren welst.
   
 [IV,49]Miraris verbis nudis me scribere versus?
  Hos breuitas sensus fecit coniungere binos.
  Jesliby się kto dżiwował
  Jż ty wiersze prostom pisał /
[H4r] Dla krotkoscim to vcżynił
  Gdym wszytkę rzecż we dwu złącżył.
  ¶ Jch hab mit schlechten worten gedicht
  Dyß verß / des wunderst dich villeicht.
  Die kurcze die hat das selb gethan
  Das ich zwen synn begriffen han.
   
  Finis quarti libri.
   
  Cracouiae imprimebat Hieronymus Vie-
  tor. Anno a Christo nato.
  M. D. XXXV.
   
  [Verzierung]
   
[H4v] ¶ Der weyß Catho ein ende hat.
  Der durch seyn lere vnd weysen rat.
  Leret den menschen in der iugent.
  Vil gu#;otter sytten vnd auch tugent.
  Dar durch er kumbt zu eer vnd gu#;ot.
  Vnd vor vill laster wirdt behu#;ot.
   
  [Holzschnitt des weisen Lehrmeisters]